Borgen van erfgoed = zorgen voor natuur
Van 18 tot 26 mei liep de Week van de Biodiversiteit, een moment dat Centrum Agrarische Geschiedenis (CAG) en Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland (KIEN) graag aangrepen om de band tussen natuur en erfgoed in de kijker te zetten.
De biodiversiteit neemt al decennialang stelselmatig af. Dat verdwijnen van soorten en variëteiten brengt de natuur uit balans, en dat vormt een reële bedreiging voor onze planeet. En ook voor ons, want de mens, ons eten en ons drinken, … Het maakt allemaal deel uit van dat ecosysteem. Niet voor niets werd een aantal jaar geleden, in 2020, het Report on the EU Biodiversity Strategy for 2030: Bringing nature back into our lives gepresenteerd om deze problematiek aan te pakken. Voor maatregelen zoals het agrarische landschap weer diverser maken met heggen, poelen, braakland… of de achteruitgang van bestuivers tegengaan met behulp van citizen science, kan het interessant zijn om immaterieel erfgoed en erfgoedbeoefenaars in te schakelen. Kennis en vakmanschap rond kleine landschapselementen, of ook de zorg voor bestuivers en hun omgeving, kunnen inspireren, het verlies van biodiversiteit mee vertragen en het behouden van die bedreigde soorten en variëteiten bevorderen.
In het themajaar ‘Behoud van biodiversiteit’ onderzoeken we daarom twee immaterieel erfgoedpraktijken: het heggen leggen en vlechten en de imkerij. Samen met erfgoedgemeenschappen en onderzoekers leggen we in het internationale project ‘Water & Land. Immaterieel erfgoed en duurzame ontwikkeling’ de positieve impact op biodiversiteit van deze traditionele kennis en technieken bloot.
De inspirerende praktijk van het heggenvlechten
Heggenleggen en -vlechten diende eeuwenlang om ondoordringbare afscheidingen te maken. Door middel van diverse technieken en stijlen werden hagen verdicht en verjongt, en ontstond een ondoordringbare, houtige omheining die dieren in een wei kon houden wanneer gewenst, of van een akker konden weren waar nodig. Heggen waren eeuwenlang alomtegenwoordig in het landschap, maar na de Tweede Wereldoorlog verdwenen ze steeds meer in kader van schaalvergroting of werden ze vervangen door prikkeldraad. Samen met de heggen, verdween ook het vakmanschap van het heggenvlechten grotendeels van het toneel. De beheertechniek van het heggen leggen en -vlechten wordt vandaag nog slechts door enkelingen beheerst in Vlaanderen en Nederland (en daarbuiten). Maar, het is tegenwoordig aan een opmars bezig: meer en meer cursussen worden ieder jaar georganiseerd.
Het heggenvlechten herleeft bovendien in een nieuwe functie. De gevlochten heggen dienen tegenwoordig zelden nog als veekering. Maar des te meer kunnen ze een bijdrage leveren aan de biodiversiteit. Heggen worden gekenmerkt door een veelheid aan flora, ze lopen als ecologische, groene verbindingswegen door het landschap en bieden een thuishaven voor tal van insecten en vogels. Bovendien voelden de beoefenaars zich sterk verbonden met het landschap en zijn trots op hun harde werk. Deze erfgoedpraktijk blijkt dus veel meer impact te hebben op de natuur en omgeving dan enkel het creëren van een gevlochten heg.
“Als je een haag legt, als je ze regelmatig onderhoudt en scheert, dan vervult ze daarmee ook haar ecologische functies. Want ze bloeit, ze zorgt voor nestgelegenheid, ze zorgt voor nectar productie, ze zorgt voor alles.”
- Dirk Cuvelier – heggenvlechter en oud-coördinator Regionaal Landschap Westhoek
Ook in landbouw bieden heggen heel wat voordelen: windbreking langs akkers, minder bodemverstuiving en uitdroging, minder afspoeling en een betere regeling van natuurlijke drainage. Concreter zijn er heel wat ecosysteemdiensten verbonden aan de gevlochten heg. Ze bieden culturele ecosysteemdiensten, zoals een belevingswaarde in een groene omgeving. De heggen zorgen voor rust in het landschap, en het vlechten zelf zorgt voor mentale rust bij de vlechter. Dan zijn er producerende ecosysteemdiensten, bijvoorbeeld dat de heggen door hun soortendiversiteit bijdragen aan een diverse genenpoel. Ze vervullen ook de functie van houtproductie, of voedselproductie als ze de rol van voederheg krijgen. En ook regulerende ecosysteemdiensten zijn toe te schrijven aan de (gevlochten) heggen. De heggen beschermen ons tegen erosie en bij overstromingen, dragen bij aan de bodemvruchtbaarheid en hebben een rol in koolstofopslag.
“Als je kan uitrekenen hoeveel koolstof er wordt opgeslagen en wat de bijdrage is van heggen aan het vermijden van allerlei schadeposten, zoals bijvoorbeeld de verspreiding van plagen, overstromingen of het tegengaan van effecten van droogte, dan kom je tot aanzienlijke bedragen per kilometer heg die die waarde vertegenwoordigen.”
– Kenneth Rijsdijk – biogeograaf Instituut voor Biodiversiteit en Ecosysteem Dynamica - Universiteit Amsterdam
Veel voordelen zijn dus verbonden aan de (gevlochten) heg. Het zomaar herintroduceren van heggen in het landschap is niet evident, maar kleine stappen worden gezet. Samen met de hernieuwde interesse in het vlechten, kunnen we komen tot ‘behaaglijke’ landschappen die zowel mens als natuur ten goede komen.
Imkers, bezield door biodiversiteit
De verbondenheid tussen natuur en cultuur die de heggenvlechters kennen, voelen ook veel imkers. De imker bestaat er in allerlei vormen en maten; van honingjager tot natuurlijke imker. Een eeuwenoud vakmanschap, waarvan de beoefenaars heel wat waardevolle kennis bezitten.
Net als het heggenvlechten, is ook in de imkerij een evolutie te zien naar een nieuwe functie. Die is vooral sterk aanwezig in de groep ‘natuurimkers’ of ‘biodiversiteitsimkers’; imkers die niet het honinghalen als hoofddoel hebben, maar net de zorg voor de bijen en het ecosysteem waarin ze leven. En die groep wordt steeds groter. Zowel in Vlaanderen als in Nederland zijn er grote aantallen bijenhouders actief, en zijn beginnerscursussen enorm populair. Veel beginnende imkers zeggen met het vakmanschap te beginnen, net omwille van de rol die ze kunnen spelen in de huidige biodiversiteitscrisis.
‘Hobbyimkers kunnen een heel verschil kunnen maken, op gebied van kennisoverdracht naar biodiversiteit en naar nieuwe technieken. Het is prachtig hoe dat oude ambacht stand heeft gehouden. En als we dan nu kijken naar de nieuw technologieën die ingezet worden om dus niet zozeer dat oude ambacht weg te drukken, maar om terug dat oude ambacht te gaan valoriseren. Ik vind dat prachtig.'
– René De Backer, voorzitter Vlaams Bijeninstituut
De rol van bijen kan niet onderschat worden. Bijen zorgen samen met verschillende andere bestuivers voor onze bestuiving en daarmee voor 75 tot 80 % van ons voedsel. Maar een eeuwenoude erfgoedpraktijk zoals het bijenhouden heeft meer impact dan enkel dat bestuiven. Zo hebben imkers een signaalfunctie. Als het slecht gaat met de honingbij, wil dat zeggen dat ook andere insecten bedreigd worden. De imker kan zijn waarnemingen delen in citizen science projecten en zo bijdragen aan innovatie en wetenschappelijke inzichten over klimaatverandering.
En door hun bijen te koesteren, dragen imkers zorg voor hun omgeving. Aanplantingen van zowel drachtplanten voor de honingbij als inheemse bloemen en planten voorzien de omgeving van meer groen en vooral van voedsel voor de honingbijen en andere bestuivers. Die zorg voor de omgeving, wordt ook benadrukt door imkers als Aat Rietveld, jarenlang vice-voorzitter geweest van de Nederlandse Bijenhoudersvereniging: “Voorheen hadden wij het over drachtplanten die goed waren voor honingbijen. En dan gingen we bijvoorbeeld bermen inzaaien en dan vroegen we ons af hoeveel honingbijenvolken kunnen hier staan? En nu zeggen we: wat gaan we inzaaien? Maken we de keuze voor inheemse gewassen bijvoorbeeld? Maken we de keuze voor het herstel van de biodiversiteit? Dat hoeft niet strijdig te zijn met elkaar.”
(Immaterieel) erfgoed als hefboom voor een duurzamere toekomst
Immaterieel erfgoed kan wel degelijk een bijdrage leveren. Door sectoroverschrijdend te werken, en door onderzoek en beleid te wijzen op het potentieel van erfgoed richting een duurzamere toekomst. Heggenvlechters kunnen samenwerkingen aangaan met landbouwers, imkers kunnen via citizen science bijdragen aan wetenschappelijk onderzoek en technologische innovatie. Het zijn kleine stappen vanuit de erfgoedsector, die tot grotere veranderingen kunnen leiden.
Wil je meer weten over deze erfgoedpraktijken, en hoe ze bijdragen in het behoud van biodiversiteit? Luister dan eens naar onze vier nieuwe podcastafleveringen, en hou zeker onze website en sociale media-kanalen in de gaten. CAG en KIEN zijn immers nog volop bezig om nog meer immaterieel erfgoed door een duurzaamheidsbril te onderzoeken.
Workshop heggen leggen, Peter Guedens -
