Watermolenlandschap
Een kijkvenster op historisch natte (natuur)gebieden.
Watermolens hebben al sinds de middeleeuwen een grote impact op het landschap. Door het opstuwen van water om te malen verandert zowel het peil van de beek als van het grondwater stroomopwaarts vanaf de stuw. Vandaag zijn veel watermolens en de bijhorende stuwen verdwenen of inactief. Nochtans kunnen watermolens een interessante rol spelen in lokaal waterbeheer. Daarom werkten we samen met een aantal molenaars uit Vlaanderen en Nederland, verbonden aan het Molenforum, Levende Molens en Molenstichting Noord-Brabant.
Zowel in Vlaanderen als in Nederland zijn nog iets meer dan honderd watermolens bewaard, hoewel niet allemaal meer actief of maalvaardig. Ze zijn vaak beschermd als monument en gelegen in een beschermd dorpsgezicht of cultuurhistorisch landschap. Het vakmanschap van de molenaar is bovendien ook bijgeschreven op de Inventarissen van Vlaanderen and the Nederland. Ten vanuit Nederland is het zelfs erkend door UNESCO op de Representatieve Lijst voor Immaterieel Cultureel Erfgoed van de Mensheid.
Download 'De kracht van watermolenlandschappen voor een klimaatrobuuste toekomst'
Al sinds de middeleeuwen kennen we het gebruik van watermolens en waterkracht als energiebron. Molens werden ingezet voor het malen van graan, het persen van olie, of kregen vanaf de zeventiende eeuw een rol in het vervaardigen van papier of het bewerken van ijzer. Die verscheidenheid in functies voor de watermolen kan doorgetrokken worden tot vandaag. We gingen samen met de erfgoedgemeenschap, beheerders, onderzoekers en experts op zoek naar mogelijke duurzame functies.
Watermolens zijn duurzaam in die zin dat ze gebruik maken van de waterkracht om te malen. Zo kunnen ze bijvoorbeeld een rol spelen in korte keten en lokale, kleinschalige (bio)landbouw. Ook energie opwekken is een mogelijke toepassing voor de watermolen, al vergt die wel een constant stuwen wat niet overal mogelijk of wenselijk is. Maar naast deze functies voor de molen, zitten er misschien nog belangrijkere kansen in het slim inzetten van het stuweffect van de watermolen en in het gebruik maken van het watermolenlandschap. Het stuwen bij de watermolen is bepaald door een vaak eeuwenoud stuwrecht en een vastgelegd pegelpeil. Dit heeft een heel specifiek, nat landschap tot gevolg. Een dergelijk watermolenlandschap bestaat uit de watermolen zelf met bijhorende stuw, oppervlaktewateren zoals de beek, sloten en leigrachten, en het ruimere invloedgebied van het opgestuwde water.
Molens hebben energie en natuurlijke krachtbonnen benut sinds eeuwen. Dat is niet alleen significant erfgoed, dat is cultureel ook zodanig belangrijk dat we het niet mogen vergeten. We kunnen de molen vandaag inschakelen op allerlei manieren.
- Erik Van Hemelrijck
De kennis van de molenaar over het beheren van de stuw en de impact op het omringende landschap is steeds van generatie op generatie doorgegeven. Vandaag kan die kennis ingezet worden om een bijdrage te leveren aan maatschappelijke doelen en aan een duurzaam beheer van de natte natuur rondom de molen. Door het stuwen zal ook de bovenste grondwatertafel bij aanpalende percelen hoger liggen en wordt de vallei plaatselijk veel natter. Regen- en kwelwater zal daardoor ook beter kunnen infiltreren, wat opnieuw het grondwaterpeil ten goede komt. Net zoals bij de graslandbevloeiing, benadrukken ook experts vooral het inzetten van de molens in functie van vernatting. Een dergelijke nieuwe rol voor de molen, kan op termijn ook een betere bescherming voor zowel molen als landschap met zich meebrengen.
Het watermolenlandschap is een relict van een situatie die vroeger overal zo was. Je ziet er nog hoe het landschap er uit kan zien als het erg nat is.
– Hein Elemans
De natte en biodiverse landschappen die de watermolens tot gevolg hebben, waren ooit wijdverspreid in Vlaanderen en Nederland. Watermolenlandschappen vandaag tonen hoe een natte omgeving er (opnieuw) kan uitzien en hoe men er best mee omgaat. Herstel van een dergelijk watermolenlandschap is echter niet zo eenvoudig, zowel voor de molenaar als de waterloopbeheerder. Op sommige plaatsen is de molenstuw verdwenen of al decennialang niet meer in gebruik. Opnieuw gaan stuwen is op dergelijke locaties moeilijk, mede omdat de voormalig natte molenvallei soms andere functies gekregen kan hebben, zoals bewoning. Langdurig opstuwen verandert bovendien de eigenschappen van de waterloop en de omgeving. Bepaalde vis- en plantensoorten hebben net nood aan snelstromend en laag water, wat bij de molenstuw niet mogelijk is. Vrije vismigratie is daarbij een knelpunt. Oplossingen zoals vistrappen of een by-pass maken (temporele) vismigratie weer mogelijk, maar beïnvloeden het stuwpeil van de molen. Daarnaast wordt er in droge periodes regelmatig irrigatiewater uit de waterlopen gepompt, waardoor de molen niet kan stuwen en malen. Oplossingen voor deze mogelijke drempels voor nieuwe watermolenlandschappen vereisen samenwerking en compromis.
En in de toekomst?
Een watermolen wordt vaak enkel gezien als een beschermd monument, met knelpunten op vlak van waterbeheer. Maar door de molen te zien in zijn landschappelijke, maatschappelijke en economische betekenis zijn nieuwe mogelijkheden haalbaar. De watermolenlandschappen kunnen cruciaal zijn bij klimaatadaptie en doelstellingen in duurzaam waterbeheer. Het kan dus nuttig zijn om de bestaande stuwen van watermolens meer onder de loep te nemen.
